การสร้างคำสมาส

คำสมาส
คำสมาส คือ คำบาลีหรือคำสันสกฤตตั้งแต่ ๒ คำขึ้นไปมารวมกัน อ่านออกเสียงต่อเนื่องกันและแปลจากข้างหลังมาข้างหน้าเสมอ เช่น
                บาลี         +            สันสกฤต           =          คำสมาส 
               ทันต         +           แพทย์                 =          ทันตแพทย์ (หมอรักษาทางฟัน)
               อัคคี         +           ภัย                      =          อัคคีภัย (ภัยที่เกิดจากไฟ)
ลักษณะของคำสมาส
   ๑. คำที่นำมาสร้างเป็นคำสมาสจะต้องเป็นคำในภาษาบาลีหรือสันสกฤตเท่านั้น เช่น
               ราช (ป., ส.)         +               โอรส(ป.)              =                ราชโอรส
               วีร   (ป., ส.)         +                ชน                       =                วีรชน
               แพทย(ส.)           +                ศาสตร์ (ส.)          =                แพทยศาสตร์
              หมายเหตุ ป. ย่อมาจาก บาลี  ส. ย่อมาจาก สันสกฤต
ข้อสังเกตุ   คำต่อไปนี้ไม่ใช่คำสมาส
                   ผลไม้        เพราะ  "ไม้"  เป็นคำไทย
                   เทพเจ้า     เพราะ  "เจ้า" เป็นคำไทย
                   ภูมิรู้          เพราะ   "รู้"    เป็นคำไทย
นอกจากนี้ คำบาลี-สันสกฤตบางคำที่ลงท้ายด้วยคำว่า  กรรม  ศาสตร์ ศิลป์ วิทยา  ศึกษา เป็นคำสมาส เช่น

        กรรม             :    วิศวกรรม   สถาปัตยกรรม  จิตรกรรม  ศิลปกรรม
        ศาสตร์          :    วิทยาศาสตร์  ประวัติศาสตร์  ภูมิศาสตร์  ธรรมศาสตร์
        ภาพ              :    ชีวภาพ  เอกัตภาพ  สุนทรียภาพ  มิตรภาพ
        ศิลป์              :    วรรณศิลป์  นาฏศิลป์  วิจิตรศิลป์  เคหศิป์  วาทศิลป์
        วิทยา            :     ชีววิทยา  จิตวิทยา  สุขวิทยา  จริยศึกษา  ธรรมศึกษา
   ๒. คำสมาสจะต้องอ่านออกเสียงต่อเนื่องกันเสมอและแปลจากข้างหลังไปข้างหน้า เช่น

          เทพ     +       บุตร        =       เทพบุตร (เทบ-พะ-บุด) หมายถึง เทวดาผู้ชาย
          อุทก    +       ภัย          =       อุทกภัย  (อุ-ทก-กะ-ภัย) หมายถึง อันตรายที่เกิดจากน้ำท่วม
ข้อสังเกต   คำว่า ผลผลิต  ไม่ใช่คำสมาส เพราะ แปลจากข้างหน้ามาข้างหลัง       
   ๓. ถ้าพยางค์สุดท้ายของคำหน้าประสมด้วยสระ อะ เมื่อนำมาสร้างคำสมาสจะตัดวิสรรชนีย์ออก เช่น

             ศิลปะ       +       ศึกษา                       =              ศิลปศึกษา
             พละ         +       ศึกษา                       =              พลศึกษา
             สมณะ      +       พราหมณ์                  =               สมณพราหมณ์
             กาละ       +       เทศะ                        =               กาลเทศะ
             อักขระ     +       วิธี                            =               อักขรวิธี
             คณะ        +       บดี                           =               คณบดี
             อิสระ       +       ภาพ                         =               อิสระภาพ
             สาระ       +       คดี                            =               สารคดี
   ๔. คำบาลีสันสกฤตที่มีคำ "พระ" ซึ่งแผลงมาจาก "วร" ประกอบข้างหน้า เป็น คำสมาสด้วย เช่น พระบิดา  พระหัตถ์  พระมาลา  เป็นต้น

       ข้อสังเกต  คำว่า "พระ" จะต้องมาจาก "วร" แปลว่า เลิศ ประเสริฐ จึงจะเป็นคำสมาส แต่ถ้า
เป็นตำแหน่งบรรดาศักดิ์ หรือคำ สรรพนาม ไม่ถือเป็นคำสมาส เช่น พระภิกษุ พระสุวรรณวาจก เป็นต้น

ตัวอย่างคำสมาส

    ปิยมหาราช  มหาชน  เอกชน  วีรชน  วีรสตรี  วีรกรรม  วีรบุรุษ  สารคดี  ภาพยนตร์  ปาฐกถา
สุนทรพจน์  พุทธศาสนา  อารัมภบท  อักษรศาสตร์  วิศวกรรมศาสตร์  ธนบัตร  พาณิชยการ
เศรษฐศาสตร์ อุตสาหกรรม  คณบดี ชนมพรรษา  ชลประทาน  ชัยพฤกษ์  ดุษฎีบัณฑิต  ไตรปิฎก
ตรีโกณมิติ  เทพบุตร  เทพธิดา  เทศมนตรี  เทศบาล  ทันตแพทย์  ธรรมชาติ  ธรรมศาสตร์  นาฏกรรม
นายกรัฐมนตรี  นิติบัญญัติ  นิติศาสตร์  เบญจเพส  พรหมลิขิต  พันธบัตร  พุทธศักราช  มหาวิทยาลัย
มาฆบูชา  สถาปัตยกรรม  ศัลยกรรม  รัตนโกสินทร์  วรรณคดี  สาธารณสุข  ไสยศาสตร์ อภิชาตบุตร  อัครราชทูต  อากาศยาน  อิสรภาพ  อุณหภูมิ